De verborgen dimensie van de klimaatcrisis

Het heilige is volgens Maarten Verkerk de verborgen dimensie van de crisis waarin we verkeren. Het heilige verbindt ons met de medemens, de natuur en met God.

 

Graham Greene begint zijn boek Het einde van het spel op een merkwaardige manier. Hij zegt dat een verhaal eigenlijk geen begin of einde heeft. Maar dat de schrijver een willekeurig beeld kiest vanwaaruit hij de roman opbouwt. Dan corrigeert hij zichzelf door de vraag te stellen: kiest een schrijver een beeld, of kiest het beeld de schrijver? Een intrigerende vraag. Ik ben geneigd te antwoorden: natuurlijk kiest een schrijver een beeld. De gedachte dat een beeld een schrijver kiest lijkt absurd. Of niet? Ik kom aan het einde van mijn artikel op deze vraag terug.

 

De klimaatproblematiek is omgeven door levensgrote dilemma’s. Aan de ene kant laten de rapporten van de IPCC duidelijk zien dat de klimaatcrisis wordt veroorzaakt door de activiteiten van de mens. Drastische maatregelen zijn nodig om de opwarming van de aarde te beperken. Aan de andere kant zien we de opkomst van populistische partijen die ontkennen dat klimaatverandering veroorzaakt wordt door de mens of die de hele klimaatverandering ontkennen. Ook zien we de terugtrekking van Amerika uit het akkoord van Parijs (2015).

 

Ik wil laten zien dat de klimaatcrisis een verborgen dimensie kent. Een dimensie die het debat in hoge mate bepaalt, maar die we niet zien of niet willen zien. Mijn artikel heeft de volgende opbouw. Ik begin met de actualiteit. Daarna bespreek ik de visie van de Franse filosoof Bruno Latour. Vervolgens stel ik vier aspecten in zijn denken aan de orde: de notie van verbroken verbindingen, de vraag naar het heilige, de dans van de moderne mens, en het onvermogen van de (politieke) elites. Ik sluit af met mijn eigen positie.

 

Actualiteit: rede van Baudet

Op 20 maart 2019 behaalde Forum voor Democratie bij de Provinciale Statenverkiezingen een geweldige overwinning. ’s Avonds hield Thierry Baudet een rede over de situatie in Nederland. Hij is van mening dat we tussen de brokstukken van onze beschaving staan. En hoe komt dat? Ik geef een citaat: “We worden ondermijnd door onze universiteiten, onze journalisten en onze bestuurders.”

 

Baudet is van mening dat een nieuwe religie aan het opkomen is, namelijk de energietransitie. Hij zegt: “De leden van het kartel (…) vereren een afgod, genaamd transitie. Honderden miljarden (…) willen zij offeren op het altaar van deze afgod.”

 

Baudet gelooft dat Nederland weer kan opstaan uit de ruïnes van het verleden. Hij verwijst naar het christelijk motief van wedergeboorte en opstanding: “Want wij zijn de partij van de wedergeboorte (…) Wij gaan met deze partij de trots van ons land herstellen. Op deze rots gaan wij onze zuil bouwen…”

 

In deze speech valt een aantal dingen op. Als eerste, Baudet gebruikt veel woorden en beelden uit het christendom. Zo spreekt hij in de citaten hierboven van offer, altaar en opstanding. En op andere plaatsen over ongeloof, ketterij en zondvloed. Als tweede, Baudet bouwt een tegenstelling op tussen valse profeten en ware profeten. De valse profeten, dat zijn de wetenschappers, de journalisten en de bestuurders. En de ware profeten, dat zijn de leiders van Forum voor Democratie. Ten slotte, in de visie van Baudet op de toekomst vinden we twee bewegingen.

 

De eerste beweging is die van de sprong voorwaarts. Een beweging waarbij we ons lot in eigen handen nemen, stoppen met duurzaamheid, immigratie een halt toeroepen en de Europese Unie verslaan. De belofte is dat rijkdom en welvaart weer zullen toenemen. De tweede beweging is die van de sprong achterwaarts. Een sprong naar de tijd dat Nederland nog ‘wit’ was, dat de islam nog in geen velden of wegen te bekennen was, en dat vrouwen nog achter het aanrecht stonden. De belofte is dat onze cultuur weer zal bloeien.

 

Over deze bewegingen valt veel te zeggen. Ik beperk me tot de opmerking dat het onmogelijk is om tegelijkertijd een sprong voorwaarts en een sprong achterwaarts te realiseren. Niet alleen fysiek maar ook politiek. Baudet streeft een droombeeld na, een utopie. En wel in de letterlijke betekenis van het woord, namelijk een niet-bestaande plaats.

 

Baudet gebruikt het woord ‘religie’ of ‘religieus’ voor een bepaalde politieke opvatting over het klimaat. Namelijk, dat er sprake is van een serieuze dreiging. In deze rede wil ik een andere vraag aan de orde stellen: is er niet in de wetenschap zelf al sprake van religie of religieuze keuzen? Anders gezegd: maakt een wetenschapper niet bewust of onbewust keuzen die hij of zij niet wetenschappelijk verantwoorden kan?

 

Bruno Latour over de klimaatcrisis

Bruno Latour heeft recent twee boeken geschreven over de klimaatcrisis: Oog in oog met Gaia en Waar kunnen we landen? In het eerste boek vertelt hij dat hij een keer een dansbeweging zag die hem niet meer losliet. Hij zag een danseres

1. die achterwaarts vlucht voor iets wat haar afschuw inboezemt;
2. die in haar vlucht achteromkijkt en steeds angstiger wordt;
3. die zich ten slotte omkeert en iets ziet wat nog afschuwelijker is dan datgene waarvoor ze wegvluchtte.

 

Op internet kunt u deze dans zien in de uitvoering van Stéphanie Ganachaud (vimeo.com/60064456). In het beeld ziet u de danseres van twee kanten. Let u zowel op de hele beweging als op de veranderingen in haar gezichtsuitdrukking.

Volgens Latour geeft deze dans een mooie verbeelding van de ontwikkeling in de westerse samenleving. De danseres symboliseert de moderne mens die op de vlucht is voor het verleden. Het verleden dat een gruwel is vanwege natuurgeweld, hongersnood en besmettelijke ziekten. Met behulp van wetenschap en techniek lijkt de mens die gruwel te kunnen beheersen. Maar die beheersing blijkt een prijs te hebben: de Aarde komt in opstand. De Aarde wordt een angstaanjagend monster dat zich tegen de mens keert. Latour schrijft het woord ‘Aarde’ met een hoofdletter om de actieve rol te benadrukken.

 

Om de opstand van de Aarde duidelijk te maken gebruikt Latour het beeld van een toneelspel. In een toneelspel staan de acteurs centraal. Zij spelen een actieve rol en bepalen de ontknoping. De decors, de coulissen en het gebouw zijn passief: ze vormen de achtergrond waartegen de acteurs spelen. Dit beeld geeft volgens Latour een goede beschrijving van de verhouding tussen de moderne mens en de aarde. De mens speelt de hoofdrol en de aarde is de stabiele, passieve achtergrond.

Maar in de laatste decennia is daar verandering in gekomen: de decors, de coulissen en het gebouw zijn het toneel opgeklommen en zijn een hoofdrol gaan spelen. De Aarde is veranderd van een passieve achtergrond in een actieve acteur. Het hele verhaal verandert en de ontknoping wordt een groot vraagteken. De Aarde is een politieke macht geworden, of we het willen of niet.

 

Latour is van mening dat klimaatverandering geen geïsoleerd verschijnsel is. Integendeel. Ze hangt samen met verschijnselen als:

• meer ruimte voor de markt;
• toename van ongelijkheden;
• migratiecrisis;
• ontkenning van de klimaatverandering;
• opkomst van populistische partijen.

 

Populair uitgedrukt: de opkomst van de Zuidas, de protesten van de gele hesjes, de vluchtelingenstroom uit Syrië, en de opmars van Forum zijn allemaal symptomen van een en hetzelfde probleem.

Wat is dat probleem? Latour schrijft: “Het is alsof een groot deel van de leidende klassen (…) tot de conclusie is gekomen dat er op aarde niet genoeg plaats meer is voor henzelf én voor andere mensen.” Laat dit even goed doordringen: de leidende klassen menen dat er op aarde niet meer genoeg plaats is voor alle mensen! Een beangstigende gedachte.

 

Wat is er verkeerd gegaan met de leidende klassen? Waarom zijn zij zo gaan denken? Latour wijst op twee oorzaken. Als eerste