Problemen die militairen ervaren in oorlogsgebieden zijn ook van morele aard. Daarmee zijn ze zo specifiek dat ze niet gemedicaliseerd of getherapeutiseerd moeten worden, stelt Pieter Vos. Deze morele beschadiging is bovendien niet een zaak van individuele militairen maar ook van de samenleving en haar regering namens wie ze worden uitgezonden.
In zijn veelgeprezen roman The Yellow Birds beschrijft Kevin Powers indringend de oorlogservaringen van John Bartle, die als jonge militair in 2004 wordt uitgezonden naar Irak. Terug in Amerika overheersen de desoriëntatie en het onvermogen terug te keren in de samenleving. Bartle heeft last van gevoelens van schuld en schaamte, vooral rond de dood van een kameraad. Op een gegeven moment ontmoet Bartle in een kerk een pastor die nogal onhandig met hem in gesprek gaat. Wat me treft in het gesprek is dat de hoofdpersoon over zijn ervaringen spreekt in termen van ‘een fout’ en daarmee wijst op de morele aard van zijn probleem. De pastor slaagt er niet in om daar recht aan te doen – het moet vooral geen biecht worden – en verbreedt het morele probleem snel tot een algemeen-menselijke kwestie: “ieder mens maakt toch fouten?”[1]
De kwesties waar Bartle mee worstelt en de gevoelens die ermee gepaard gaan, duiden op een verschijnsel dat bekend is komen te staan als moral injury, ‘morele verwonding’ of ‘morele beschadiging’. Het begrip is gemunt door de Amerikaanse psychiater Jonathan Shay, die het in zijn behandeling van getraumatiseerde Vietnam-veteranen ontwikkelde als alternatief voor het posttraumatische stress-syndroom (PTSS).[2] Beide begrippen sluiten elkaar weliswaar niet uit, maar moeten goed onderscheiden worden. Moral injury benoemt iets waaraan in PTSS geen recht kan worden gedaan, namelijk gewetenswroeging als gevolg van moreel ambigue handelingen en ervaringen in oorlogsomstandigheden. PTSS is een stoornis als gevolg van een traumatische dreiging en vat de persoon in kwestie op als patiënt. Moral injury daarentegen verwijst naar gevoelens van schuld, schaamte en boosheid over handelingen die in strijd zijn met diepe morele waarden. Die gevoelens zijn geen stoornis, maar juist ‘gepast’, al hoeft de ontwrichting er niet minder om te zijn. De militair is hier geen psychiatrisch patiënt, maar lijdt aan een gewonde ziel.[3] Bovendien roept moral injury vragen op over verantwoordelijkheid en schuld die zich uitstrekken naar de samenleving en de politiek. Kortom, moral injury brengt militair trauma weer onder in het morele en het politieke domein.[4] Het dient daarom op die niveaus benaderd te worden.
In dit artikel neem ik moral injury als uitgangspunt om te reflecteren op de eigen aard en taak van de geestelijke verzorging bij de krijgsmacht. Existentiële vragen ten aanzien van moral injury, praktijktheoretische vragen over de werkwijze van de geestelijke verzorging, en vragen met betrekking tot de ethiek van oorlog en vrede komen hier bij elkaar.
De opzet van mijn artikel is als volgt. Eerst schets ik hoe moral injury in de verhalen van uitgezonden Nederlandse militairen aan de orde is. Daarna geef ik een nadere analyse van het begrip moral injury: welk verhaal wordt ermee verteld? In een derde en vierde onderdeel betoog ik dat dit verhaal in meerdere opzichten opgevat moet worden als een gedeeld verhaal. Het is een verhaal dat een militair deelt met een therapeut of geestelijk verzorger. Maar het is ook een gedeeld verhaal van de samenleving als geheel.
1 Moral injury en de verhalen van uitgezonden Nederlandse militairen
Het begrip moral injury mag dan in de Amerikaanse context zijn gemunt, het is ook in Nederland herkenbaar. De Nederlandse krijgsmacht heeft, overeenkomstig haar grondwettelijke doelstelling, in de afgelopen decennia substantieel deelgenomen aan missies ten dienste van de bevordering of de handhaving van de internationale rechtsorde, gemandateerd door de Verenigde Naties en in NAVO- of EU-verband.
Militairen die daaraan deelnemen voeren hun werk uit onder uitzonderlijke omstandigheden. Ze bevinden zich gedurende een
Verder lezen?
De verdere inhoud van dit artikel of deze pagina is voorbehouden aan onze abonnees (u kunt hier inloggen).
Bent u nog geen abonnee, vraagt u dan een proefnummer aan, of registreert u zich direct online voor een abonnement.