Wat zijn waarden? – Een plaatsbepaling binnen de filosofie van Dooyeweerd

In het artikel op de vorige pagina’s las u op welke wijze de aspectenleer van Dooyeweerd vruchtbaar gemaakt kan worden in de praktijk, in casu het opvangen van vluchtelingen. Welke plaats hebben waarden echter in die filosofie? We zijn vertrouwd met de begrippen wet en wetmatigheid en met het normatieve karakter van de aspecten. Hoe verhouden wetten en normen zich tot het populaire begrip waarden? Christine Boshuijzen-van Burken geeft de aftrap voor bezinning hierop.

 

Zijn waarden universeel? En als ze dat niet zijn, hoe kunnen we die waarden nader duiden en in het licht van culturele verschillen? Is een waarde gewoon een kwestie van smaak, bepaald door een cultuurhistorische context? Een populaire zienswijze op waarden is die van Schwartz (1992). Als psycholoog ontwikkelde hij een theorie van ‘basic human values’. Hij definieert waarden als “motiverende doelen die dienen als leidende principes in het leven van een persoon”. Zijn idee is dat er basiswaarden bestaan die mensen in verschillende culturen over de hele wereld herkennen.

Ook in de filosofie is over waarden geschreven, bijvoorbeeld door Putnam in Reason, Truth and History (1981). Putnam: “Als we feiten en waarden als onafhankelijk beschouwen, denken we meestal aan de ‘feiten’ zoals vermeld in een of ander fysisch of bureaucratisch jargon, en de ‘waarden’ zoals die in de meest abstracte waardentermen worden vermeld, bijvoorbeeld ‘goed’ en ‘slecht’. De onafhankelijkheid van waarden ten opzichte van feiten is moeilijker te handhaven wanneer de feiten zelf van de orde zijn van ‘onbezonnen’, ‘denkt alleen maar aan zichzelf’, ‘zou alles doen voor geld’.” (p. 139) Waar Putnam op doelt is de onlosmakelijke verbinding tussen feiten en waarden in de concrete ervaringswerkelijkheid.

Het is opvallend dat er in de christelijk wijsgerige traditie veel aandacht is voor normen, maar nauwelijks gesproken wordt over ‘waarden’. Wel is ‘zin’ een belangrijk onderwerp. Vanuit de reformatorische wijsbegeerte is kritiek gegeven op de idee van ‘zin-geving’. De kritiek richt zich op de impliciete veronderstelling dat de dingen, inclusief het leven zelf, van nature, ‘an sich’, zin-loos zijn en wij er zin aan geven. Een bekende uitspraak van Dooyeweerd (1969) is: “Zin is het zijn van al het creatuurlijk zijnde”. Zin wordt dus in eerste instantie niet door mensen gegeven aan zinloze dingen, maar zin ligt in het creatuurlijke besloten en wij mensen kunnen die ontsluiten. Is deze redenering niet eveneens van toepassing in de waardendiscussie? Putnam laat zien dat de werkelijkheid zelf betekenis en waarde in zich draagt.

 

Reformatorische wijsbegeerte

In de reformatorisch wijsgerige traditie heeft James Olthuis het meest geschreven over waarden. Net als Putnam richt hij zijn pijlen op de vermeende scheiding tussen feit en waarde. Olthuis stelt dat er aan de termen feit en waarde te veel ‘historische ballast’ hangt. We doen er beter aan de termen te ontlopen. Olthuis schrijft dat “waarden meer en meer geïdentificeerd werden als subjectieve (cursief Olthuis) belichamingen van menselijke voorkeur, verlangens, eigenaardigheden” (167). Olthuis is kritisch over de manier waarop er in zijn tijd over ‘waarde’ gesproken werd en stelt zelfs dat men door het begrip waarde te introduceren, via een achterdeurtje ‘zin-determinerende wet’ weer naar binnen haalt. Het is, aldus Olthuis, gewoon een manier om het begrip (cursief van mij) norm of wet te omzeilen, zonder feitelijk onder een ‘normgegeven’ werkelijkheid uit te komen. Hij is dus, net als Putnam, wars van een feit-waardenscheiding die zo dominant is in onze samenleving. Ook neigt hij naar een relationele visie op waarde. Waarde is altijd iets relationeels en vraagt om referentie aan een aspect, zoals we verderop in dit artikel laten zien.

In zijn reactie op tijdgenoten stelt Olthuis: “Dus door te ontkennen dat waarden bijzondere ‘existenties’ zijn die totaal verschillen van feiten, hebben huidige theoretici ongetwijfeld