Shalom in zorgwekkende tijden van populisme

Populistische bewegingen worden gedreven door een gevoel van moreel onrecht. Alleen tot onze schade kunnen we aan dit gegeven voorbijgaan, volgens Wolterstorff. We zullen een morele dialoog moeten aangaan, hoe moeilijk dat ook is met boze gesprekspartners.

De redacteuren van het boek Denken om Shalom namen waar, dat een fundamentele component in het raamwerk van veel van mijn denken sinds het begin van de jaren tachtig de idee van shalom is geweest. Ik heb dit begrip grotendeels zonder nadere uitleg gebruikt of voorondersteld. En zelfs als ik het uitlegde, was die uitleg beknopt, ietwat vaag en onnauwkeurig. Daarom zal ik nu een wat meer gedetailleerde analyse geven van het begrip shalom. Dat is het eerste deel van mijn betoog. In het tweede deel zal ik uitleggen wat ik onder populisme versta. Daarna zullen we in staat zijn om het onderwerp te overdenken: ‘Shalom in zorgwekkende tijden van populisme’.

Shalom

Wanneer ik spreek over shalom, heb ik datgene voor ogen, wat de auteurs van de Hebreeuwse Bijbel/het Oude Testament omschrijven met het Hebreeuwse begrip shalom, en waaraan de auteurs van het Nieuwe Testament soms refereren met de Griekse term eirené. De situatie die ik shalom noem, en dat wil ik met klem betogen, is niet iets wat ik zelf heb bedacht.
Dat gezegd hebbende, zal ik in dit referaat niet proberen te onderbouwen, dat hetgeen, waaraan ik denk bij de Hebreeuwse term shalom en het Griekse eirené, daadwerkelijk het begrip is waaraan de Bijbelse auteurs refereerden. Dat zou veel exegetisch werk vergen. Niet één Bijbelse auteur geeft een systematische analyse van het begrip shalom. De idee wordt veeleer gebruikt dan geanalyseerd. Men moet de inhoud van de idee afleiden uit hoe het woord wordt gebruikt in meerdere contextuele omgevingen.
De meeste vertalingen van de Schriften vertalen het Hebreeuwse begrip shalom en het Griekse eirené met ‘vrede’. Naar mijn oordeel een jammerlijk ontoereikende vertaling. Volgens mij is ‘bloeiend’ een veel betere vertaling. Preciezer, shalom is bloeiend op een bepaalde wijze bezien. Er zijn andere betekenissen van ‘bloeiend’ dan in de zin van shalom.
Alhoewel de term ‘vrede’ niet toereikend is als vertaling van shalom, is vrede zeer zeker een onderdeel van shalom. Waar geen harmonie, maar animositeit is tussen individuen in een maatschappij, ontbreekt shalom. Dit punt zal belangrijk blijken, wanneer we bij het derde deel van deze discussie zijn aangeland, waarin we het huidige populisme langs de meetlat van shalom leggen.
Jeremia schreef aan zijn Joodse broeders en zusters die in Babylonische ballingschap leefden: “Zoek de vrede voor de stad waarheen Ik u in ballingschap heb gevoerd. Bid ervoor tot de HEERE, want in haar vrede zult u vrede hebben” (Jer. 29:7, HSV). Van deze enkele, korte zin leren we een aantal belangrijke zaken over shalom. We leren dat, alhoewel de auteurs van de Hebreeuwse Bijbel/het Oude Testament het oude Israël op het oog hadden toen ze over shalom spraken, ten minste een van Israëls profeten veronderstelde dat het bloeien van andere naties ook de vorm van shalom zou krijgen. We leren ook dat er zowel gemeenschappelijke als individuele shalom bestaat. En we leren dat beide van elkaar afhankelijk zijn. Wat de profeet duidelijk wil maken is, dat individuele shalom gemeenschappelijke shalom nodig heeft. Het omgekeerde is ook waar: gemeenschappelijke shalom heeft individuele shalom nodig.
Ik wil mijn analyse beginnen door op een compacte manier te verwoorden wat ik onder individuele shalom versta: individuele shalom bestaat uit het in relatie staan met zichzelf en met zijn omgeving op manieren die over het algemeen goed zijn voor het individu en die moreel juist zijn, en op deze wijze bevrediging vinden in het zich op deze manier verbonden te weten en in relatie te staan met God, met de natuurlijke wereld, met zichzelf, met zijn medemens, met instituties en culturele artefacten. Deze formulering is te compact om volledig begrepen te worden. Laat me daarom deze bewoording ontwarren.