Staat autonomie haaks op heteronomie? En staat daarmee de aandacht voor versterking van de autonomie binnen professionele hulpverlening ook haaks op de heteronome basis van geloofsgemeenschappen? Bert Loonstra analyseert het dilemma door te onderscheiden in rationele, emotionele en morele autonomie.
De geestelijke gezondheidszorg (ggz) en de kerk hebben een dilemma waarvan ze zich vaak niet bewust zijn. Deze bijdrage brengt het dilemma in beeld en zoekt naar een oplossing. Veel therapie is georiënteerd op het individu en gericht op de versterking van de eigen autonomie, dat is: zelfredzaamheid en zelfbeschikking. Die twee vallen niet samen, maar liggen wel in elkaars verlengde. Het dilemma komt in zicht zodra we ons realiseren dat het individu ook gemeenschappen nodig heeft. Gemeenschappen bestaan rond gedeelde waarden en normen. Deze worden bewaakt en ieder wordt geacht zich hieraan te houden. Dat schept heteronomie. Vooral bij traditionele gemeenschappen, zoals godsdienstige, speelt dit sterk. Die weten vaak niet goed raad met autonomie. Hoe kunnen therapie en pastoraat ten behoeve van het welzijn van het individu inspelen op zowel autonomie als heteronomie? Gaat het een niet ten koste van het ander?
Herwinnen autonomie
Problemen waarmee de ggz zich bezighoudt liggen op het gebied van de verstoring van het mentale en gedragsmatige functioneren van mensen. Je kunt daarbij denken aan de angst voor het verlies van controle, bindingsangst, posttraumatische stressstoornis (PTSS), dwangstoornis, depressiviteit, borderline, verslaving, dissociatieve stoornissen waaronder depersonalisatie en dissociatieve identiteitsstoornis, ook aangeduid als meervoudige persoonlijkheidsstoornis. Het is duidelijk dat in al die verstoringen van het adequate functioneren de grip op het leven te wensen overlaat. Ze staan een gezonde persoonlijke ontwikkeling in de weg. Meestal wordt dat geduid als een gebrek aan autonomie.
Het doel van behandeling is dan ook die autonomie te herwinnen. De versterking van de autonomie kan twee kanten op gaan: ze kan gericht zijn op bevordering van de controle over het dagelijks bestaan, maar ook op loslaten. Een teveel aan controle werkt ook niet goed. Als je niet kunt loslaten, maak je je immers afhankelijk van externe gebeurtenissen en andere mensen, en ook dat gaat ten koste van je autonomie. Het gaat dus om het goede evenwicht tussen onder controle hebben en loslaten, beide ten dienste van een gezonde autonomie.
Dilemma
Echter, kan de autonomieversterking het laatste woord hebben? Mensen zijn niet alleen individuen, zij maken ook deel uit van gemeenschappen, zoals gezin, vriendengroep, klas, bedrijf, vereniging, gender, volk, buurt, kerk. Een gemeenschap ontstaat, bestaat en blijft bestaan rond gedeelde verhalen, ervaringen, waarden en normen, al dan niet geschreven en geformaliseerd. Die bepalen en articuleren haar identiteit. Daar hoort ook gezag bij waarmee die waarden en normen en identiteitsbepalende verhalen worden bewaakt. Dat kan formeel gezag zijn, maar ook informeel. Het effect is in ieder geval: als je afstand neemt van de verhalen, waarden en normen, plaats je je buiten de groep. Deze gezagsfactor betekent dat in groepen of gemeenschappen een vorm van heteronomie heerst, gezag van buiten het individu over het individu, dat door het individu tot op zekere hoogte wordt geïnternaliseerd.
Gezag
De spanning komt in de buurt van een dilemma als we inzoomen op een deelverzameling van gemeenschappen, namelijk traditionele gemeenschappen. Hieronder vallen familie en kerk. Ik richt me op de laatste, op geloofsgemeenschappen. Daar is het heteronome karakter sterker dan in allerlei andere, vaak lossere gemeenschapsvormen. Bij die laatste gaat het gezag terug op de normatieve consensus van de groep. Maar in een geloofsgemeenschap wordt het gezag teruggevoerd op God, die wordt erkend als de
Verder lezen?
De verdere inhoud van dit artikel of deze pagina is voorbehouden aan onze abonnees (u kunt hier inloggen).
Bent u nog geen abonnee, vraagt u dan een proefnummer aan, of registreert u zich direct online voor een abonnement.