In zijn werk laat Plato een ambigue houding tegenover mythen zien. Enerzijds is hij kampioen van de rede. Zijn filosofie van de onsterfelijke ziel, die voor de geboorte een intelligibele en volmaakte wereld aanschouwd heeft en deze op aarde kan herinneren, kent als fundament de logische redenering. Plato’s wijsbegeerte wordt dan ook eerder door ‘logos’ dan door ‘mythos’ gekenmerkt, ook omdat hij zich negatief uitlaat over Homerus met zijn verhalen over overspelige en ruziemakende goden. Anderzijds vertelt Plato zelf veel mythen. Het bekendst is het verhaal over mensen in een grot, waarmee hij het leven op aarde vergelijkt. Zoals een groep mensen die in een grot vastgeketend zit en slechts de schaduwen van voorwerpen op de muur voor zich afgebeeld ziet worden, meent dat ze de werkelijkheid zelf waarneemt, zo menen mensen op aarde dat de wereld om hen heen de ware werkelijkheid is.
Receptie van de mythen
Het zijn deze Platoonse mythen waaraan de Leidse academici Bert van den Berg en Hugo Koning een waardevol boek hebben gewijd. Ze doen dat door telkens één of meer passages van Plato weer te geven en van commentaar te voorzien. Daarbij gaan ze niet alleen in op de vraag wat Plato met zijn mythen bedoeld kan hebben – de meeste verhalen heeft hij zelf verzonnen om zijn filosofie kracht bij te zetten – , maar ook op de receptie tot vandaag toe. Zo verwijzen ze bij de grotpassage naar het boek van René ten Bos Het volk in de grot: waarom mensen geen feiten willen kennen (2018). Deze neemt het op voor het volk dat zich in de grot thuis voelt, omdat feit en fictie niet zo gemakkelijk te scheiden zijn als de elite beweert. Ook de films The Matrix (1999) en The Trumanshow (1998) worden met Plato’s grotmythe vergeleken: hoe weten we dat wat wij meemaken geen onderdeel is van een groot plan om ons te manipuleren? Recente complottheorieën zouden eveneens geduid kunnen worden met Plato’s schets van de gevangenen die van niets weten.
Veelzijdig
Daarmee raakt het boek een teer punt als het gaat om de omgang met Plato’s mythen. Want waar de filosoof vroeger als bondgenoot van het christendom werd gezien, omdat ook hij ervan overtuigd was dat er meer is dan de zichtbare wereld, zouden nu complotdenkers zich bij hem kunnen aansluiten en is Plato wel als fascist avant la lettre beschouwd. Zijn mythe van ‘de nobele leugen’ – het is goed om de Atheners wijs te maken dat ze allemaal uit dezelfde aarde ontstaan zijn en niet zoals immigranten van elders komen – is door Karl Popper uitgelegd als Bloed- en Bodem-ideologie. Je kunt met Plato dus alle kanten op, zo laat het boek treffend zien.
Van den Berg en Koning bespreken veel mythen, zoals die over het verzonken rijk Atlantis, over de ziel als gevleugeld tweespan met een nobel en een slecht paard en over het, gezien de recente LHBTI-debatten, actuele verhaal van de bolletjesmensen. Dit gaat over de herkomst van de mens die uit drie geslachten, een mannelijke, vrouwelijke en gemengde zou hebben bestaan. Deze hadden vier armen, vier benen en twee hoofden en zijn door Zeus in tweeën gesplitst. Elke mens op aarde bestaat uit één helft en is op zoek naar zijn of haar wederhelft, wat het verschil tussen homo’s, lesbiennes en heteroseksuelen verklaart. De mythe is gebruikt om homoseksualiteit te decriminaliseren, onder andere door de Duitsers Karl Heinrich Ulrichs en Magnus Hirschfeld. Opvallend is echter, zo merken de auteurs op, dat beide Duitsers androgynie verbonden met de lesbische of homoseksuele mens, terwijl bij Plato juist de homoseksuele man als echte man wordt voorgesteld en de hetero te veel naar vrouwen verlangt.
Mooi overzicht
De mythen van Plato toont dat de grote Griekse filosoof zijn duizenden verslagen heeft. Het fraai vormgegeven boek laat met een prettige schrijfstijl goed zien dat de bekende filosoof uit de klassieke oudheid niet alleen filosofen heeft geïnspireerd, maar ook politici, psychologen en filmmakers – al dan niet expliciet – tot denken en handelen heeft aangezet. Zo is de ‘nobele leugen’ gebruikt voor verbinding en vaderlandsliefde, maar ook misbruikt voor nationalisme en uitsluiting. Datzelfde geldt vandaag voor de waarde van verbeelding. In de politiek is steeds meer verlangen naar verhalen, naar een narratief dat mensen meeneemt en wegblijft van technocratisch jargon dat politiek tot cijfermatig dimdammen reduceert. Tegelijk is het van belang dat het verhaal niet met ons op de loop gaat en ons zicht op de werkelijkheid ontneemt. Verbeelding is goed, verblinding niet. De mythen van Plato biedt een mooi overzicht van Plato’s verhalen en wat ermee gedaan kan worden. Aan de lezer om er wijs mee om te gaan.
De mythen van Plato. Verhalen voor alle tijden
Bert van den Berg en Hugo Koning
Damon 2022
208 pagina’s, €24,90