Jurn de Vries schreef onlangs een boek over een breed scala aan economische vragen en zaken. Het begint met een excurs over de verhouding van de christelijke ethiek en de geest van het neokapitalisme. Dan volgt een hoofdstuk over economische ongelijkheid. Vervolgens komt in twee hoofdstukken de consument aan bod en wordt achtereenvolgens ingegaan op de ethiek van de consumptie en op het maken van schulden. Verder zijn er afzonderlijke hoofdstukken waarin de sociale verantwoordelijkheid van de overheid en van het kerkelijk diaconaat wordt besproken. Het boek bevat daarnaast nog een beschouwing over rente en over de verhouding en samenhang tussen de Bijbelse begrippen (sociale) gerechtigheid en barmhartigheid. Zaken die in het boek niet aan de orde komen zijn de ethiek van het ondernemen in bredere zin (over rechtvaardige beloningen wordt wel iets gezegd) en het omgaan met de aarde en de zorg voor het milieu.
In het boek kiest De Vries, theoloog en lange tijd hoofdredacteur van het Nederlands Dagblad, een ‘theologische blik’. Dat wil zeggen dat het accent ligt op het verstaan van de Bijbelse
gegevens en hun betekenis voor de al genoemde economische thema’s. Het gaat dus allereerst om theologische ethiek, ofwel om een onderzoek naar de bron voor economisch relevante normen en de wijze waarop de theologie die in beeld brengt, analyseert en van betekenis acht.
De kracht van het boek is dat het laat zien hoe relevant de Bijbel is voor het economisch leven. Dit komt des te scherper naar voren doordat de Vries de Bijbelse gegevens en noties in verband brengt met de financieel-economische crisis van 2008-2015. Was het niet juist in die periode dat de ideeën over de vermeende zelfregulerende markten en de neoliberale ideologie als een luchtballon werden doorgeprikt? De Vries wijst terecht op het verband tussen de economische crisis en (het gebrek aan) ethiek. De richtlijnen die de Bijbel geeft kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van een levenshouding op het gebied van de economie die heilzaam is voor de samenleving, aldus De Vries. Hij illustreert dit in zijn boek met tal van voorbeelden.
Gevaar
Het gevaar van het uitwerken van een theologische ethiek vanuit Bijbelse bron is dat ze wat boven het economisch leven blijft zweven of er van bovenaf op wordt losgelaten. De theologische
ethiek kan dan een soort ‘add-on’ worden en soms wat moraliserend overkomen. De Vries constateert terecht dat economisch handelen, als een bijzondere vorm van menselijk handelen, ook altijd een ethisch aspect heeft. Dat maakt de onderwerpen die in het boek worden bediscussieerd ook zo relevant. Om theologische ethiek echte economische ethiek te maken is het nodig om de economisch-ethische inzichten te integreren in het eigen functioneren van de economie. De Duitse filosoof-ethicus Peter Ulrich spreekt daarom terecht over de noodzaak van een Integrative Wirtschaftsethik. De Vries biedt daar aanzetten toe, maar op dit punt is meer nodig.
De Vries schrijft zijn boek als onderzoeker in de publieke theologie. Juist vanuit die invalshoek lijkt het mij belangrijk om theologie en economie echt met elkaar in gesprek te laten gaan. Dat ontbreekt te veel. De Vries constateert ook zelf dat er in de gereformeerde theologie en ethiek een (bedenkelijke) traditie is waarin er slechts zeer beperkte aandacht is voor economie, laat staan dat het tot een gesprek komt. In het hoofdstuk over rente lijkt De Vries een interessante middenweg te vinden (rente mag, maar niet te veel), maar mist bijvoorbeeld elke relatie met het monetair beleid en de noodzaak een dergelijk beleid wel of niet te voeren. De Europese Centrale Bank voerde recent een zogenaamde Quantitative Easing-beleid, waardoor er al meer dan 2.4 triljoen (!) euro in de economie is gepompt. Een vraag is wat dit betekent voor de interpretatie van het verschijnsel rente.
Ik beveel het boek graag aan hen die als christen aan de economische praktijken van consumptie en productie willen deelnemen. Het biedt belangrijke handvatten voor de persoonlijke ethiek. Maar ik wil het ook graag aanbevelen aan economen en beleidsmakers om een integrale visie te ontwikkelen waarin de geboden christelijke sociale ethiek en de economie met haar eigen wetten, mechanismen en belangen in een coherent geheel worden samengedacht en samengebracht.
Naar aanleiding van
J.P. de Vries, Theologische blik op economische vragen; Capita selecta uit de economische ethiek, Amsterdam, 2018