Vincent Blok heeft een uitdagend boek geschreven. Hij is van mening dat we vervreemd zijn van de aarde. Dat we niet meer beseffen dat de aarde de grond van ons bestaan vormt. En dat, terwijl de urgentie groot is. Het klimaat verandert immers snel en de mensheid koerst af op een omslagpunt waarna geen herstel meer mogelijk is. Blok is van mening dat filosofen zich moeten buigen over global warming. Hij ziet drie opgaven voor de filosofie: 1) nadenken over de manier waarop we in de wereld staan; 2) bezinning over de relatie tussen de alledaagse en de wetenschappelijke wereld; en 3) reflectie op de ‘aarde an sich’.
Relationele ontologie van de wereld
Ten eerste de manier waarop we in de wereld staan. Blok confronteert zich met het denken van filosofen als Aristoteles, Descartes, Hume, Kant, Husserl en Nietzsche. Hij concludeert dat al deze filosofen uiteindelijk de aarde niet denken. Dat wil zeggen dat ze altijd naar de aarde kijken vanuit de mens, maar geen recht doen aan de aarde zelf, haar eigen aard en dynamiek. Ofwel de aarde verdwijnt in allerlei metafysische beschouwingen (Griekse filosofie), ofwel de aarde wordt gedacht vanuit de mens (moderne en postmoderne denken). Blok pleit voor een ‘relationele ontologie van de wereld’. Dat wil zeggen: denken vanuit de relaties tussen mensen, dieren, planten en de aarde. Het zijn immers deze relaties die de wereld als geheel grondvesten. En als je denkt vanuit relaties, dan krijg je oog voor het fenomeen dat mensen, dieren, planten en aardse dingen op elkaar reageren. Hij noemt dit ‘responsief gedrag’. Zo nodigen rijpe bramen bijvoorbeeld mensen uit om ze te eten en mensen willen graag rijpe bramen eten. Dat is een voorbeeld van responsief gedrag.
Ten tweede de relatie tussen de alledaagse en de wetenschappelijke wereld. Blok erkent het eigen karakter van beide werelden. Hij vindt dat ze niet tegenover elkaar gesteld moeten worden, maar op een open wijze naast elkaar moeten bestaan. Alleen zo kan de mogelijkheid opengehouden worden dat de alledaagse wereld wordt getransformeerd door kennis uit de wetenschappelijke wereld. In de visie van Blok is er sprake van een crisis in de wetenschap en de filosofie, omdat ze losgezongen zijn van de aarde.
Blok roept op tot een transformatie zodat de wereld ecocentrisch wordt gedacht en een exploratieve relatie met de aarde ontstaat
En ten derde de bezinning op de ‘aarde an sich’. Blok benadrukt dat de aarde al bestond voordat de mens haar bewoonde. Dit besef opent onze ogen voor het eigen en buitengewone karakter van de aarde. Ook voor het feit dat de aarde het bestaan van de mens kan bedreigen. Denk maar aan fenomenen als aardbevingen, tornado’s en overstromingen. Het grote probleem in onze tijd is dat we vervreemd zijn van de aarde. We denken de aarde vanuit de mens en putten haar uit: een antropocentrische en exploitatieve houding. Blok bekritiseert deze houding roept op tot een transformatie zodat de wereld ecocentrisch wordt gedacht en een exploratieve relatie met de aarde ontstaat.
Existentieel moment
Blok noemt de beheersende manier waarop de mens in de wereld staat het kernprobleem van onze tijd; met andere woorden, het draait om management en controle. In zijn visie kunnen we de aarde alleen denken en een nieuw engagement mogelijk maken door een revolutionaire breuk met de wereld van management en controle. Op die manier ontstaat ruimte voor responsief gedrag. Namelijk dat mensen gaan antwoorden op oproepen in de omgeving die recht doen aan de elementaire aarde.
Blok wijst terecht op het eigen karakter van de (geologische) aarde. Hij legt ook de vinger bij de zere plek: de mens die zichzelf in het middelpunt stelt en de aarde exploiteert. Hij pleit, ook weer terecht, voor een ethiek van de aarde. Een eerlijke vraag is: waarop baseert Blok zijn hoop dat wetenschappelijke inzichten de alledaagse wereld zo zal veranderen dat we alleen gaan responderen op oproepen die recht doen aan de elementaire aarde? Wordt de wetenschap daarmee niet overvraagd? Blok signaleert dat wetenschap een existentieel moment kent. Wetenschappers zijn existentiële wezens. Hun diepste gevoelens, verlangens, angsten en hoop komen soms aan de oppervlakte als ze wetenschap bedrijven. Zou dit existentiële moment ook niet aanwezig zijn voor elke mens die in de wereld staat? Zou dat niet een aangrijpingspunt kunnen zijn? Ik deel de kritiek van Blok op de wereld van management en controle. Maar betekent dit dat we voorbij die wereld moeten komen, of betekent het dat we normatief moeten gaan denken over die wereld? Anders geformuleerd: zouden ecologische inzichten niet moeten leiden tot een transformatie van de wereld van management en controle? En zouden we de vraag waarom we zo veel verkeerde keuzen maken niet nadrukkelijker op de agenda moeten zetten?
Zouden ecologische inzichten niet moeten leiden tot een transformatie van de wereld van management en controle?
Door en door religieus
Blok geeft in zijn boek op het eerste gezicht geen aandacht aan religie en levensbeschouwing. Hij refereert niet naar het bekende artikel ‘The Historical Roots of Our Ecological Crisis’ (1967) van Lynn White. In dit artikel wordt het christelijke dogma van de mens als heerser over de natuur als oorzaak gezien van de ecologische crisis. Ook gaat hij niet in op het boek The Religion of Technology (1997) van David F. Noble, die meent dat de ontwikkeling van de westerse technologie alleen begrepen kan worden vanuit haar religieuze wortel. Toch zou het me niet verwonderen als we het boek van Blok als door en door religieus kunnen aanmerken. Als je religie namelijk omschrijft als het geheel van basisovertuigingen of ultimate beliefs over de elementaire aarde en/of de wereld, dan spreekt religie een grote rol in zijn overwegingen. Dat sluit prachtig aan bij het existentiële moment waar Blok over spreekt.
Blok levert een mooie bijdrage aan de filosofie van de aarde. Hij ontwikkelt vijf principes die van belang zijn in het denken van de aarde. En toch kon ik een gevoel van teleurstelling niet onderdrukken. Het abstractieniveau van deze principes is hoog. Blok geeft geen of nauwelijks aandacht aan de vraag wat deze principes voor de ontwikkeling van de techniek en de rol van de burger betekenen. Ook gaat hij niet in op de eigen verantwoordelijkheid van de politiek. Daar komt bij dat het boek niet gemakkelijk leest. Het is voer voor filosofen, maar de gemiddelde ingenieur, politicus en burger zullen het (helaas) links laten liggen.
Vincent Blok
Van wereld naar aarde. Filosofische ecologie van een bedreigde planeet
Boom 2022
240 pagina’s, € 24,90