De tragiek van maatschappelijke teloorgang en collectieve teleurstelling in een wereld van kunstmatige intelligentie
In Onbeschikbaarheid laat Helmut Rosa de hedendaagse relevantie zien van een aantal klassiek sociologische en fenomenologische inzichten waarmee hij op zeer toegankelijke en persoonlijke wijze de grote pijnpunten van de tegenwoordige technologische moderniteit blootlegt. In navolging van Max Weber ziet Rosa het rationaliseringsproces – de grote transformatie van de wereld waarbij op beheersing gerichte doelrationaliteit de oude Europese kernwaarden en tradities verdringt – als bron van teloorgang en teleurstelling. En die teloorgang en teleurstelling resulteert in de barbaarse of brute emoties van woede, angst en frustratie, die politieke implicaties hebben.
Rationalisering herschept de overgeleverde wereld tot een machine, als een ijzeren kooi in de bewoordingen van Weber. Een gerationaliseerde samenleving, zo benadrukt Rosa, is een gemechaniseerde samenleving – in haar huidige vorm is zij “een wereld van kunstmatige intelligentie” (p. 128). In zo’n soort machine-maatschappij weten God, natuur, politiek, religie of de hoogste idealen (zoals rechtvaardigheid en waarheid) mensen niet langer te inspireren, stelt Rosa vast, omdat mensen in zo’n soort wereld innerlijk worden leeggezogen. Hiermee bedoelt Rosa te zeggen dat in een gemechaniseerde samenleving mensen niet langer in staat zijn om een wezenlijke relatie met de wereld aan te gaan. Verworden tot een zielloze machine spreekt de wereld de mensen niet langer aan. Omdat mensen niet meer ontvankelijk zijn voor de stem van de wereld.
‘Beschikbaarheid’ is het kernconcept waarmee Rosa deze tragiek van leven in een computertijdperk duidt. Beschikbaarheid is volgens Rosa “de drijvende culturele kracht achter de levensvorm die wij ‘modern’ noemen” (p. 16). Het beschikbaar maken van de wereld wordt volgens Rosa gekenmerkt door het scheppen van een gerationaliseerde – ofwel een gekende, gesloten, geprogrammeerde, geplande, transparante, verantwoorde en georganiseerde – samenleving. Onbeschikbaarheid, daarentegen, volgt uit een andersoortige culturele kracht, namelijk, de kracht van resonantie. De bijbehorende levensvorm is gegrondvest op resonantie; dat wil zeggen, op een dialogische basisattitude van verwondering, luisteren, zwijgen en antwoorden. In de wereld van kunstmatige intelligentie is geen plaats voor resonantie. Kunstmatige intelligentie betreft de technische rationaliteit die kenmerkend is voor de gesloten, gemechaniseerde wereld.
In de terminologie van Rosa is rationalisering het proces waarbij resonantie wordt verdrukt door beheersingsdwang. En het is bovenal in het digitale tijdperk dat de wereld beschikbaar wordt gemaakt, in beelden, gegevens en informatie – alsof de wereld een grote organisatie is. “Digitalisering heeft in zeer korte tijd een radicale omwenteling teweeggebracht in de verhouding tussen beschikbaarheid en onbeschikbaarheid,” stelt Rosa (p. 95). Maar het is volgens Rosa slechts in onbeschikbaarheid dat de wereld als zinvol kan worden ervaren. Het verlangen naar beschikbaarheid zuigt de ziel leeg, zodat niets de mens – die in het tijdperk van kunstmatige intelligentie wordt gekenmerkt door “de digitalisering van onze houding tegenover de wereld” (p. 93) – nog kan raken of inspireren.
Door deze extreme ervaringsarmoede, zo schrijft Rosa, gaan ontzielde mensen op zoek naar betekenisvolle ervaringen die zij alleen buiten het alledaagse kunnen vinden. Rosa geeft aan dat het tragische van deze zoektocht is dat zij zelf een product is van de gemechaniseerde wereld: zij komt tot uitdrukking in de vorm van de consumptie van “existentiële beschikbaarheden” (p. 105). Rosa denkt bij dergelijke beschikbaarheden aan vakantie in het klooster zonder internet, bergtochten of lange voettochten naar betekenisvolle plaatsen (zoals bedevaartoorden), een woestijnsafari, een ayurveda-kuur, etc. Een dergelijk toerisme berust op zelfbedrog, omdat de betekenisvolle ervaring niet te organiseren is. Zij is niet te grijpen of te consumeren in de vorm van toerisme. Zij is fundamenteel onbeschikbaar: ze overkomt een mens in toevalligheden en wisselvalligheden. En zij is slechts te ervaren door resonantie, een beschavende levensvorm die niet te mechaniseren valt.
Onbeschikbaarheid is een boeiend en relevant boek dat een inzichtrijke doch basale en enigszins oppervlakkige duiding biedt van wat er gebeurt met de innerlijkheid van mensen in het technologisch tijdperk. Rosa’s boek levert ons een fundamentele cultuurkritiek op het hedendaagse informatie- en welzijn-kapitalisme. En hoewel die cultuurkritiek bepaald niet nieuw is, en door Rosa ook slechts fragmentarisch wordt uitgewerkt, biedt Onbeschikbaarheid een toegankelijke duiding van het kernprobleem van een hypermoderne technologische wereld die dingen beschikbaar maakt maar die niet kan inspireren, die mensen leegzuigt, teleurstelt en die woede opwekt. En juist het verschijnsel dat de laagste emoties de boventoon gaan voeren is een wezenskenmerk van culturele teloorgang.
Ringo Ossewaarde is universitair hoofddocent bestuur, samenleving en technologie aan de Universiteit Twente.
Hartmut Rosa
Onbeschikbaarheid
Boom 2022
155 pagina’s, €22,90